از تضاد منافع صنايع تا ضعف ساختاري اقتصاد ايران

خبراقتصادی - علي رمضانيان: در همه كشورها بازار كالاهاي پايه در بخش‌هاي مختلف صنعتي، پتروشيمي و كشاورزي با مشكلات ساختاري روبه‌رو هستند و دولت‌ها براي از بين بردن محدوديت‌هاي بازار‌ها اقدام به تشكيل بورس كالا كرده‌اند تا با استفاده از مكانيسم‌هاي جديد، عرضه و تقاضا در داخل كشور به دور از مشكلات انجام شود. از اهداف تشكيل بورس كالا در ايران نيز جلوگيري از نوسانات كاذب قيمت محصولات ناشي از ارتباط نامشخص و نامناسب ميان عرضه و تقاضا، امكان مديريت ريسك و محافظت از نوسانات آتي قيمت، وجود يك نظام قيمت‌گذاري شفاف بر پايه تعادل ميان عرضه و تقاضا و نياز بازار، وجود سيستم اجرايي و ناظر بر حسن انجام تعهدات طرفين معامله، ايجاد سيستم جمع‌آوري، پردازش و تحليل اطلاعات و آمار توليد، واردات، صادرات و مصرف در جهت اطلاع‌رساني به بازار و تصميم‌گيري مطلوب و هماهنگي ميان بخش‌هاي توليدي و بازرگاني در زمينه واردات، صادرات و بازار مصرف اعلام شد اما بازار ايران همچنان از ضعف‌هايي رنج مي‌برد كه نياز است با رفع آن بازار منسجم‌تر داشته باشيم ضعف‌هايي كه برون سازماني و مربوط به ساختار اقتصادي كشور است و با رفع آن مي‌توان بازاري در سطح جهاني راه انداخت. سلطاني‌نژاد معتقد است: يكي از ضعف‌هاي بازار ايران اين است كه صنعت‌ها و كالاها هج نشده‌اند، يعني پوشـش خطـر در برابـر ريسك قيمت انجام نشده است در واقع بيشترين منافع هج براي توليدكنندگان است. مساله ديگري كه بايد در اين بازار عنوان كرد تعيين نهاده يك صنعت است اينكه در دنيا براي هر صنعتي يك نهاده وجود دارد و به واسطه آن نهاده هج صورت مي‌گيرد. مثلا در بازار فولاد، شمش طلا نهاده آن تلقي مي‌شود كه در بورس لندن مورد استفاده است و در پتروشيمي، پي وي سي 65 يكي از نهاده‌هاي توليد است. ما اگر بتوانيم از اين طريق تلاطمات قيمتي كالا را از بازار كاهش دهيم و تندي آن را از بين ببريم، با افزايش‌هاي ناگهاني و كاهش افسار گسيخته مواجه نخواهيم بود زيرا دغدغه اصلي بازار تلاطمات كنترل نشده است و با استفاده از تكنيك هج و تعيين نهاده بازار تعادل را به بازار بر مي‌گردانيم. در ادامه بررسي وضعيت بورس كالا در گفت‌وگو با حامد سلطاني‌نژاد، مديرعامل بورس كالا مي‌آيد:

_در خصوص بورس كالاي كشاورزي بايد شرايط زيادي را در نظر داشت و نبايد اين بازار را به‌صورت تك‌بعدي تحليل كرد. براي بررسي اين بازار و قيمت‌گذاري محصولات آن بايد شرايط قبل از فروش از قبيل توليد را نيز در نظر گرفت. بخشي از مشكلات كشاورزي ايران ساختاري است به عنوان مثال در بسياري از موارد زمين‌هاي كشاورزي در ايران داراي مقياس كوچكي هستند. وقتي مقياس واحد توليدي كوچك باشد توليد‌كننده آن، به دنبال بازاريابي جديدي نيست. از طرف ديگر دركشورهايي كه ساختار كشاورزي مناسب و بزرگي دارند نوع نگاه به بخش كشاورزي تفاوت دارد و كشاورز داراي جايگاه خاصي در آن كشور است در كشوري مانند امريكا كشاورز شخص متمولي است در گذشته برخي از روساي جمهوري امريكا داراي پيشينه كشاورزي بودند. در بورس كالا نيز براي رفع مشكلات عرضه و تقاضا و تسهيل مبادلات كالاي كشاورزي رينگ كشاورزي راه‌اندازي شد.

هم‌اكنون نيز براي رفع كمبود نقدينگي كشاورزان در بورس كالا استفاده از گواهي سپرده كالايي به عنوان ورقه بهادار در دستور كار قرار گرفته است. توجه داشته باشيد كه وقتي معامله‌گر مي‌خواهد كالايي را معامله كنيد وجود كالا برايش داراي اهميت است در روش جديد، كشاورز حين تحويل كالا به انبار، قبض انبار يا گواهي سپرده را تحويل مي‌گيرد. همواره كشاورز يا صاحب كالا اين دغدغه را دارد كه كالا را چگونه بفروشد زيرا حين فروش محصول با حجم عظيم عرضه مواجه مي‌شود براي اين قضيه طرح گواهي سپرده مطرح شد. اين طرح بسياري از مشكلات بخش كشاورزي را پوشش مي‌دهد زيرا اولا كشاورز با عرضه زياد روبه‌رو نمي‌شود و با همان قبض انبار مي‌تواند كالا را معامله كند اين قبض انبار يا همان گواهي سپرده نزد ثبت‌كننده بازار به عنوان دارايي ثبت مي‌شود و قابليت مبادله دارد حتي با اين قبض انبار مي‌تواند، تسهيلات دريافت كند در گذشته قبض انبار داراي بازاري براي انجام معاملات ثانويه نبود به همين دليل اعتبار زيادي براي قبض انبار‌ها قائل نبودند تا تسهيلات ارائه كنند، زيرا فروش كالا دغدغه اصلي صاحب كالا و بانك‌ها بود كه آيا اين محصول قابليت نقدشوندگي دارد تا دريافت‌كننده تسهيلات بتواند از پس تعهدات خود برآيد. اگر اين گواهي سپرده وجود داشته باشد كشاورز، عرضه‌كننده كالا، كارخانه‌دار، پشتيباني امور دام و حتي سرمايه‌گذاران غيرمرتبط بازار نيز مي‌تواند در اين بخش وارد شوند در واقع كسي كه نقدينگي دارد، مي‌تواند اين محصول را خريداري كند و در آينده با نوسان بازار اين كالا را واگذار كند به عنوان نمونه، سرمايه‌گذار مي‌تواند در زمان عرضه ذرت وارد شده و اقدام به خريد كند و ماه‌هاي ديگر واگذار كند، از اين طريق نقدينگي جديد وارد بازار خواهد شد زيرا يكي از مشكلات عمده بخش كشاورزي كمبود نقدينگي است البته محصولي مي‌تواند در اين بخش فعال شود كه نوسان قيمتي داشته باشد و اين نوسان در جايي ثبت شود تا صاحب نقدينگي رغبت كند در اين بازار ورود كند. 

با توجه به اجرايي شدن آيين‌نامه ماده 33 قانون افزايش بهره‌وري بخش كشاورزي در استان‌هاي كرمانشاه و خوزستان، در كل بايد گفت كه در كشور انبارهاي مكانيزه كم وجود دارد و شركت بازرسي‌كننده انبار كه طرف قرارداد با بورس كالاست با دستورالعمل ابلاغي به دنبال انبار مناسب است و با چك ليست موجود انبارهايي را در كرمانشاه مشخص كردند و در خوزستان نيز به دنبال انبار مناسب هستند. اين انبار‌ها داراي زيرساخت هستند ولي جوابگو همه محصولات بازار نيستند ولي بخش عمده‌يي از محصولات مي‌تواند به اين انبارها منتقل شود. ضمن اينكه هدف اين است كه اصلاح از طرف ما هم باشد اگر اين بازار براي همه جذاب باشد بقيه انباردارها هم جذب اين بازار مي‌شوند و انبارهاي خود را مكانيزه مي‌كنند تا در اختيار بورس كالا قرار بگيرد اما اينكه زيرساخت‌هايي دارد يا نه در حال حاضر سخت‌گيري زيادي نداريم و سعي شده است كه حداقل‌ها را داشته باشد. 

برخي از كالاهاي كشاورزي داراي شرايط عرضه در بورس كالا نيستند معمولا كالاهايي كه عرضه و تقاضاي زيادي دارند و نوسان قيمتي هم دارند در بورس شرايط خوبي دارند به عنوان مثال كنجاله سويا در ايران و جهان پرمصرف بوده و بين دامداران زياد معامله مي‌شود همين‌طور ذرت و گندم داراي شرايط خوبي هستند در واقع اين كالاها از پرمصرف‌ترين‌هاي جهان است كه خيلي مورد معامله قرار مي‌گيرد. 

در حوزه‌هاي مختلف ممكن است اين تضاد منافع به وجود بيايد در كشاورزي هم اين مساله است اما در بخش پتروشيمي جدي‌تر است. در حوزه پتروشيمي مسائل داراي پيچيدگي‌هاي خاصي هستند يكي از اين مسائل زمان‌بندي معامله است. معامله‌گران مايلند محصول در سريع‌ترين زمان مورد تبادل قرار گيرد علاوه بر اين بايد در تعاملات شركت بالادستي به عنوان فروشنده و پايين‌دستي به عنوان خريدار انعطاف داشته باشد. آنها مدعي هستند كه شكل فروش و روش قيمت‌گذاري محصول بايد متنوع باشد. همه اين مسائل مورد تاييد بورس كالاست و آمادگي داريم كه مشكلات فيمابين حل شود. بورس كالا در اين زمينه‌ها تاكنون انعطاف زيادي به خرج داده و اين رويه را ادامه خواهد داد آنها خواستار عقد قراردادهاي بلندمدت يا كوتاه‌مدت هستند، خواهان مشاركت در بخش توليد هستند، مايلند كه كالاي خود را پيش‌فروش كنند، حتي تقاضا دارند كه به مشتري خود اعتبار بدهند يا بخشي از پول معامله را آينده دريافت كنند يا معاملات خرد داشته باشند بورس كالا طرحي را آماده كرد كه مي‌توانند تا 10 تن محصول خريدوفروش كنند همچنين درخواست كردند كه قيمت براساس قيمت جهاني باشد كه اين كار نيز صورت گرفت. 

همچنين متقاضي وجود بازار رقابتي شدند اين خواسته نيز مورد بررسي قرار گرفت و براساس ليستي كه وزارت صنعت معدن و تجارت معرفي كرد، افراد مي‌توانند در اين بازارحضور داشته باشند. در حقيقت براساس سايت بهين‌ياب اين ليست تهيه شد. 

در بورس كالا طرح‌هاي جديدي به اجرا گذشته شد تا معاملات به‌صورت سلف موازي انجام شود و بر اين اساس كالايي كه قرار است در سال آينده عرضه شود در بورس كالا يك سال زود‌تر با روش سلف موازي مورد معامله قرار گيرد. در اين روش شخص كالا را با اسناد خريداري مي‌كند و اين ورقه را مي‌تواند به فروش برساند و به‌صورت موازي حق مالكيت خودش را واگذار كند. اين موضوع در كميته فقهي مورد بحث قرار گرفته و تاييد شد زيرا سلف به خودي خود قابل معامله نيست و زماني كه در ابتداي قرارداد اين موارد قيد شود مشكل شرعي نخواهد داشت در اين صورت اجازه واگذاري به غير صادر مي‌شود با اين روش مساله نقدينگي كه دغدغه اصلي بازار ايران در حال حاضر است مرتفع خواهد شد و اين روشي است براي تامين مالي بنگاه‌ها از طريق بورس كالا. 

در حال اصلاح مقررات هستيم تا براي دريافت كد معاملاتي يا وصول كالا فرآيندها ساده شوند و از هيات‌مديره اختياراتي اخذ شده تا اين زمانبندي‌ها را به حداقل برسانيم. به‌عنوان نمونه در حوزه بازار آتي براي ورود افراد به اين بازار از آنها امتحان گرفته و امتحان تنها در تهران برگزار مي‌شد. براي رفع اين مساله طرحي انديشيده شد تا در كارگزارهاي شهرستان‌ها نيز اين امتحان و مراحل دريافت كد معاملاتي انجام شود. بنابراين سعي داريم بروكراسي را به حداقل برسانيم. 

 ورود بورس كالا در حوزه مسكن به معني اين نيست كه در بورس كالا آپارتمان معامله خواهد شد علاوه بر اين توجه داشته باشيد كه يكي از مشكلات بزرگ در اين بخش موضوع پيش‌بيني در بازار مسكن است چون اطلاعات دقيق و شفافي در اين حوزه وجود ندارد و ساختار فعلي مسكن اين امكان را ندارد كه پيش‌بيني ارائه كند تا ريسك معامله‌گران را پوشش دهد و پيش‌بيني‌هاي بازار مسكن براساس گمانه‌زني‌هاست. درحالي كه بايد معامله‌گران بتوانند پيش‌بيني‌هايي داشته باشند تا درصد ريسك خود را كاهش دهند. ما راهكارهايي را در اين خصوص ارائه كرديم مثلا تهيه اوراق بهادار، اوراق شاخص مسكن و راه‌هاي ديگري پيشنهاد شده است. 

يكي از ضعف‌هاي بازار ايران اين است كه صنعت‌ها و كالاها هج نشده‌اند، يعني پوشـش خطـر در برابـر ريسك قيمت انجام نشده است. درواقع بيشترين منافع هج براي توليدكنندگان است. مساله ديگري كه بايد در اين بازار عنوان كرد تعيين نهاده يك صنعت است اينكه در دنيا براي هر صنعتي يك نهاده وجود دارد و به‌واسطه آن نهاده هج صورت مي‌گيرد. مثلا در بازار فولاد، شمش طلا نهاده آن تلقي مي‌شود كه در بورس لندن مورد استفاده است و در پتروشيمي، پي‌وي‌سي65 يكي از نهاده‌هاي توليد است. ما اگر بتوانيم از اين طريق تلاطمات قيمتي كالا را از بازار كاهش دهيم و تندي آن را از بين ببريم، با افزايش‌هاي ناگهاني و كاهش افسار گسيخته مواجه نخواهيم بود زيرا دغدغه اصلي بازار تلاطمات كنترل نشده است و با استفاده از تكنيك هج و تعيين نهاده بازار تعادل را به بازار بر مي‌گردانيم. اينكه شركتي محصول خود را تا يك سال تعيين قيمت مي‌كند و با قاطعيت به مشتريان خود اطمينان مي‌دهد كه تا پايان سال به همين قيمت خواهد بود به‌دليل قانون هج كردن اين اطمينان صورت مي‌گيرد. درحالي كه اين امكان در بازارهاي ايران وجود ندارد بخش مسكن يا ارز و حتي خودرو نيز در اين محدوده مي‌گنجد. 

براي بورس ارز زيرساخت‌ها آماده است و قراردادها و اعلاميه عرضه‌ها مشخص شده‌اند زيرا تجربه قراردادهاي مشتقه را داريم بنابراين نسبت به بقيه طرح‌ها براي اجرا پيشرفت بيشتري خواهيم داشت.